Φωκάς

I

Όνομα αγίων της Ανατ. Ορθόδοξης Εκκλησίας.

1. Επίσκοπος Σινώπης. Πέθανε με μαρτυρικό θάνατο επί Τραϊανού (98-117). Η μνήμη του τιμάται στις 22 Σεπτεμβρίου.

2. Μαρτύρησε με σπαθί, μαζί με τον Έρμυλο, σε άγνωστο τόπο και χρόνο. Η μνήμη του τιμάται στις 18 Δεκεμβρίου.

II

Επώνυμο Βυζαντινής οικογένειας, που ανέδειξε έναν αυτοκράτορα και πολλούς στρατηγούς και πατρικίους.

1. Αυτοκράτορας του Βυζαντίου (602-610). Κατώτερος αξιωματικός του βυζαντινού στρατού (εκατόνταρχος), ανακηρύσσεται αυτοκράτορας, όταν ο στρατός επαναστατεί εναντίον του Μαυρίκιου. Χωρίς ικανότητες και με ένστικτα βαθύτατα εγκληματικά, ο Φ. εγκαινιάζει την ανάληψη της αυτοκρατορίας με σειρά εγκλημάτων. Αφού δολοφονεί τον Μαυρίκιο και όλα τα παιδιά του, συνεχίζει το δολοφονικό του έργο με την εξόντωση των ικανότερων στρατιωτικών, και γενικά των αξιολογότερων μελών της βυζαντινής κοινωνίας, απογυμνώνοντας έτσι το κράτος από τις δυνάμεις που θα μπορούσαν να αντιδράσουν και να σώσουν τον τόπο. Τα εγκλήματά του του ενισχύουν το αίσθημα ανασφάλειας που τον κατέχει, με αποτέλεσμα την αύξηση της τρομοκρατίας, που οδηγεί σε απόγνωση τον λαό. Αδιάλλακτος στη θρησκευτική του πολιτική εναντίον των μονοφυσιτών και των Εβραίων, τους οποίους καταδιώκει με σκληρότητα, αντιμετωπίζει με συμβιβαστική διάθεση την ένταση των σχέσεων μεταξύ της δυτικής και της ανατολικής Εκκλησίας, που προκάλεσε η αντίδραση του πάπα Γρηγόριου A’ στον τίτλο οικουμενικός του πατριάρχη της Κωνσταντινούπολης. Η αναγνώριση μάλιστα εκ μέρους του των πρωτείων της Ρωμαϊκής Εκκλησίας ανταμείβεται από τους δυτικούς με αναμνηστικό κίονα, που στήνουν για να τον τιμήσουν στο forum της Ρώμης. Οι βάρβαρες πράξεις του στο εσωτερικό προκαλούν σειρά από συνωμοσίες, που αποτυγχάνουν όμως, γιατί προσκρούουν στη μοναδική ικανότητα του Φ. να οργανώνει με ιδιαίτερη τέχνη την κατασκοπεία. Από τη χαώδη κατάσταση που δημιουργεί η δράση του επωφελούνται, όπως είναι φυσικό, οι εχθροί του κράτους. Έτσι, ενώ οι Άβαροι και οι Σλάβοι εισβάλλουν στις βόρειες επαρχίες, ο βασιλιάς των Περσών Χοσρόης B’, αφού ισχυρίστηκε πως εκδικείται τη δολοφονία του Μαυρίκιου, που άλλοτε τον είχε ευεργετήσει, εισβάλλει στις ανατολικές επαρχίες, καταλαμβάνει το φρούριο Δάρας και, ενώ ένα τμήμα του στρατού προχωράει στη Συρία και στην Παλαιστίνη, ένα άλλο κατευθύνεται στη Μικρά Ασία και φτάνει στη Χαλκηδόνα (609). Το κράτος σώζεται από το χείλος της καταστροφής από τον έξαρχο της Καρχηδόνας, Ηράκλειο, που μακριά από τον άμεσο έλεγχο του Φ. καταφέρνει να οργανώσει την επίθεσή του. Ενώ ο ανιψιός του Νικήτας στέλνεται στην Αίγυπτο και εμποδίζει την αποστολή σταριού στο Βυζάντιο, ο γιος του, επίσης Ηράκλειος, οδηγεί τον στόλο –που στα ενδιάμεσα λιμάνια ενισχύεται από τον δυσαρεστημένο πληθυσμό– στην πρωτεύουσα (610). Η άφιξή του στην Κωνσταντινούπολη εμψυχώνει τον πληθυσμό, ενώ παραλύει τους λίγους οπαδούς του Φ. που σπεύδουν να τον εγκαταλείψουν. Η καταπιεσμένη αγανάκτηση του λαού εκδηλώνεται με τον τρόπο που ο Φ. εκτελείται: αφού διαπομπεύεται και βασανίζεται, καίγεται στην αγορά του Βοός, όπως οι κοινοί εγκληματίες. Με την ενθρόνιση του Ηράκλειου, εγκαινιάζεται μια νέα περίοδος για το κράτος, η κυρίως βυζαντινή.

2. Βάρδας. Ανιψιός του αυτοκράτορα Νικηφόρου Φωκά. Με ξεχωριστές στρατιωτικές ικανότητες, τόλμη και σωματική ρώμη, εξαντλεί τις δυνάμεις του σε εμφυλίους πολέμους. Υπήρξε από τους πλέον επικίνδυνους αντιπρόσωπους της στρατιωτικής αριστοκρατίας, οι οποίοι επιδίωξαν κατά καιρούς να καταλάβουν τον θρόνο. Μετά τη δολοφονία του θείου του Νικηφόρου και την κατάληψη του θρόνου από τον Τσιμισκή, ανακηρύσσεται αυτοκράτορας στην Καισάρεια, το οχυρό της οικογένειας των Φωκάδων, αντιμετωπίζεται όμως με επιτυχία από τον στρατηγό Βάρδα Σκληρό και κλείνεται, μαζί με την οικογένειά του, σε μοναστήρι της Χίου, ενώ ο πατέρας του και αδελφός του αυτοκράτορα Νικηφόρου, κουροπαλάτης Λέων, τυφλώνεται. Επί Βασιλείου B’ Βουλγαροκτόνου (976-1025) ο Φ. είναι ένας από τους δύο στρατηγούς –ο άλλος είναι ο Βάρδας Σκληρός– που θα απασχολήσουν σοβαρότατα τον αυτοκράτορα για 13 χρόνια με τους αγώνες τους για την κατάληψη του θρόνου. Κατά την πρώτη φάση της πάλης αυτής των δυνατών εναντίον της κεντρικής εξουσίας επί Βασιλείου B’, επαναστατεί αρχικά πρώτος ο Σκληρός, ενώ ο Φ. χρησιμοποιείται από τον αυτοκράτορα για την αντιμετώπιση του πρώτου. Όπως ο Σκληρός επί Τσιμισκή, ο Φ. τώρα νικά τον επαναστάτη (979), που καταφεύγει όμως στον χαλίφη της Βαγδάτης, καραδοκώντας την κατάλληλη στιγμή για να επαναλάβει τον αγώνα του. Την κρίσιμη κατάσταση που δημιουργείται ύστερα από τις αποτυχίες του Βασιλείου B’ στην πρώτη φάση του αγώνα του με τον Βούλγαρο ηγεμόνα Σαμουήλ, θα εκμεταλλευτούν τόσο ο Σκληρός όσο και ο Φ. για να ανατρέψουν τον αυτοκράτορα. Ενώ δηλαδή ο Φ. –που τα τελευταία χρόνια είχε δυσαρεστηθεί με τον αυτοκράτορα– αναλαμβάνει στην αρχή να αντιμετωπίσει πάλι τον Σκληρό, επαναστατεί, ανακηρύσσεται αυτοκράτορας (987), με την υποστήριξη των μεγαλογαιοκτημόνων της Μικράς Ασίας, και συνεννοείται με τον Σκληρό να συνεργαστούν για την κατάληψη της αυτοκρατορίας, την οποία ορίζουν και πώς θα τη μοιράσουν. Η συνεργασία είναι σύντομη και καταλήγει στη σύλληψη του Σκληρού από τον Φ., ο οποίος, αφού καταλαμβάνει ολόκληρη τη Μικρά Ασία, πλησιάζει στην Κωνσταντινούπολη (988) και ετοιμάζει συνδυασμένη επίθεση από ξηρά και θάλασσα. Στην κρίσιμη αυτή στιγμή η ρωσική βοήθεια, στην οποία καταφεύγει ο Βασίλειος B’, σώζει την κατάσταση. Στη μάχη της Αβύδου (Απρίλιος 989) τα επαναστατικά στρατεύματα υπέστησαν ήττα και ο Φ. πεθαίνει, όπως φαίνεται, από καρδιακή προσβολή. Κλείνει έτσι η δράση του, που στο μεγαλύτερο μέρος της στάθηκε αρνητική.

3. Λέων. Στρατηγός του Κωνσταντίνου Z’ του Πορφυρογέννητου, διορίστηκε αρχιστράτηγος του στρατού της Μικράς Ασίας. Μετά τον θάνατο του Κωνσταντίνου Z’ (959) και την άνοδο στον θρόνο του γιου του Ρωμανού B’, αναγορεύτηκε μάγιστρος και του ανέθεσαν την αρχηγία των στρατευμάτων της Θράκης και της Μακεδονίας. Χάρη στη στρατηγική του ικανότητα και στην ανδρεία του, κατόρθωσε να εξοντώσει τους Σκύθες. Το 961, ο Λέων στάλθηκε στη Μικρά Ασία εναντίον των Αράβων του Χαλεπίου, οι οποίοι λεηλατούσαν τα βυζαντινά εδάφη. Παρότι ο στρατός του ήταν ολιγάριθμος και κουρασμένος, ο Φ. επιτέθηκε θαρραλέα εναντίον των Αράβων και, μετά από λυσσώδη αγώνα, έσφαξε τους περισσότερους από αυτούς, ενώ, τους υπόλοιπους τους αιχμαλώτισε. Με τη νίκη αυτή, συνέτριψε τη δύναμη των Αράβων, απελευθέρωσε χιλιάδες χριστιανούς αιχμαλώτους και μοίρασε τα πλούσια λάφυρα στα στρατεύματά του. Μετά τον θάνατο του αυτοκράτορα Ρωμανού B’ (963), ο στρατός της Μικράς Ασίας αναγόρευσε αυτοκράτορα τον στρατηγό Νικηφόρο, αδελφό του Λέοντα και έτσι ο Λέων έγινε ένας από τους κυριότερους παράγοντες στην κυβέρνηση της αυτοκρατορίας. Στην άσκηση των νέων του καθηκόντων, ο Λέων αποδείχτηκε κατώτερος από το ένδοξο παρελθόν του. Ο δαφνοστεφανωμένος άλλοτε στρατηγός, έδειξε ακατάσχετη φιλοχρηματία, έκανε τόσες καταχρήσεις, ώστε προκάλεσε τη γενική αγανάκτηση εναντίον του αυτοκράτορα αδελφού του και συνετέλεσε στο τραγικό τέλος του Νικηφόρου. Ο Λέων και ο γιος του Νικηφόρος πιάστηκαν και εξορίστηκαν στον Μόλυβο της Λέσβου. Οι ταπεινώσεις και οι στερήσεις της εξορίας, καθώς και το αίσθημα της εκδίκησης, δεν ήταν αρκετά για να συνετίσουν τον Λέοντα, ο οποίος σχεδίαζε την κατάληψη του θρόνου και την τιμωρία των δολοφόνων του αδελφού του. Οι ενέργειές του όμως έγιναν γνωστές στον Ιωάννη Τσιμισκή, ο οποίος τον καταδίκασε σε θάνατο μαζί με τον γιο του Νικηφόρο. Με διαταγή του αυτοκράτορα, η ποινή τους τελικά δεν εκτελέστηκε, αλλά μετατράπηκε σε εικονική τύφλωση με κάψιμο μόνο των βλεφαρίδων τους. Παρά το γεγονός αυτό, ο Λέων δεν συνετίστηκε, αλλά συνέχισε τις ανατρεπτικές του ενέργειες μαζί με τον γιο του. Τους συνέλαβαν τότε και τους τύφλωσαν.

4. Κωνσταντίνος. Στρατηγός, νεότερος αδελφός του προηγουμένου. Χρημάτισε στρατηγός της Σελεύκειας στα χρόνια του Κωνσταντίνου Z’ Πορφυρογέννητου. Ως στρατηγός πήρε μέρος στον πόλεμο εναντίον των Αράβων του Χαλεπίου και αιχμαλωτίστηκε από τον εμίρη Χαμβδά. Ο Φ. οδηγήθηκε στο Χαλέπι, όπου τον πίεσαν να αλλαξοπιστήσει, επειδή όμως αρνήθηκε τον δηλητηρίασαν.

5. Λέων. Μάγιστρος και στρατηγός στα χρόνια του Κωνσταντίνου Z’ του Πορφυρογέννητου (913-959). Διακρίθηκε για την ανδρεία του, αλλά και για την επιπολαιότητα και την αφροσύνη του. Το 917 ο Φ. στάλθηκε εναντίον των Βουλγάρων, νικήθηκε όμως στη μάχη κοντά στην Αγχίαλο, αφού έχασε μεγάλο μέρος από τα στρατεύματά του, ο ίδιος δεν κατόρθωσε να διασωθεί καταφεύγοντας στη Μεσημβρία. Αργότερα κατάφερε να αποκρούσει επίθεση των Βουλγάρων εναντίον της Κωνσταντινούπολης. Το 920 ο Φ. προσπάθησε να καταλάβει με βίαια μέσα τον θρόνο, αλλά νικήθηκε από τον Ρωμανό τον Λεκαπηνό, αιχμαλωτίστηκε και τυφλώθηκε.

6. Συμεών. Μέγας εταιρειάρχης στη διάρκεια του πρώτου χρόνου της βασιλείας του Πορφυρογέννητου, όταν αυτός διατελούσε υπό την επιτροπεία της μητέρας του βασίλισσας Ζωής.

7. Βάρδας. Γιος του βασιλιά Νικηφόρου B’ Φ. (963-969). Πέθανε πολύ νέος, πέφτοντας από το άλογό του, πριν γίνει βασιλιάς ο πατέρας του.

8. Νικηφόρος. Γιος του Βάρδα, πατρίκιος και στρατηγός επί Βασιλείου B’. Όταν ο αυτοκράτορας βάδισε εναντίον του ηγεμόνα των Aβασγών Γεωργίου, ο Φ. υπηρετούσε στη Μικρά Ασία. Το γεγονός ότι ο αυτοκράτορας δεν τον προσκάλεσε σε αυτή την εκστρατεία, προκάλεσε τη δυσαρέσκεια του Φ. και του παλαίμαχου στρατηγού Νικηφόρου Ξιφία, με αποτέλεσμα να στρατολογήσουν ισχυρές δυνάμεις στην Καππαδοκία και να επαναστατήσουν εναντίον του βασιλιά. Ο Βασίλειος B’ έκρινε ότι έπρεπε να διασπάσει τους δύο Νικηφόρους εμπνέοντας δυσπιστία ανάμεσά τους. Έστειλε λοιπόν δύο χωριστές επιστολές στους δύο στρατηγούς, με σκοπό να πείσει τον Νικηφόρο Ξιφία ότι συνεργάζεται μυστικά με τον Φ. Το σχέδιο του αυτοκράτορα πέτυχε και μια μέρα, ενώ ο Φ. πήγαινε να συναντήσει τον Ξιφία, δολοφονήθηκε από όργανα του τελευταίου που του είχαν στήσει ενέδρα.

9. Νικηφόρος. Έζησε τον 10o αι. Γιος του στρατηγού και κουροπαλάτη Λέοντα Φωκά, μετά την εκθρόνιση του θείου του βασιλιά Νικηφόρου B’ Φ., εξορίστηκε, μαζί με τον πατέρα του, στη Μήθυμνα της Λέσβου. Πήρε μέρος στις ανατρεπτικές συνωμοσίες του πατέρα του εναντίον του αυτοκράτορα Ιωάννη Τσιμισκή και, τελικά, για ένα διάστημα, τυφλώθηκε. Φαίνεται όμως ότι θεραπεύτηκε αργότερα, γιατί ο ιστορικός Λέων ο Διάκονας, περιγράφοντας τα γεγονότα της στάσης του Βάρδα Φ. στη Μικρά Ασία, αναφέρει ότι ο τελευταίος έφτασε με τον στρατό του στις ακτές της Προποντίδας, έχοντας μαζί του τον αδελφό του Νικηφόρο. Σύμφωνα πάντα με μαρτυρίες του Διακόνου ο Νικηφόρος ανέλαβε την πολιορκία της Χρυσούπολης, αλλά χωρίς επιτυχία και, τελικά, αιχμαλωτίστηκε από τον αυτοκράτορα Βασίλειο B’, o οποίος έφτασε εκεί με στρατό από την Κωνσταντινούπολη.

10. Πέτρος. Έζησε τον 10o αι. Αδελφός του προηγούμενου, στρατηγός. Το 976 στάλθηκε από τον αυτοκράτορα Βασίλειο B’ στη Μικρά Ασία εναντίον του στασιαστή στρατηγού Βάρδα Σκληρού, με τις δυνάμεις του οποίου συναντήθηκε κοντά στη Λαπάρα, στη βορειοανατολική Καππαδοκία. Στη σύγκρουση που επακολούθησε ο Πέτρος χτυπήθηκε από δόρυ και σκοτώθηκε.

III

Επώνυμο οικογένειας της Κεφαλονιάς. Γνωστότερα μέλη της είναι:

1. Ιωάννης. Eγγονός του γενάρχη του κλάδου Μανουήλ και ονομαστός θαλασσοπόρος.

2. Ιωάννης ή Ιωακείμ (1727 – 1793). Λόγιος, κληρικός. Σπούδασε στο πανεπιστήμιο της Πάντοβα και διετέλεσε καθηγητής και ιεροκήρυκας στην Κωνσταντινούπολη.

3. Νικόλαος (1732 – 1804). Αγωνιστής. Επικεφαλής 3.000 Κεφαλονιτών πήρε μέρος στα Ορλοφικά και πολέμησε στην Πάτρα (1770). Μετά το τέλος της Επανάστασης γύρισε στην Κεφαλονιά, όπου διορίστηκε μέλος στη διεύθυνση της Ασφάλειας.

4. Παναγής. Λόγιος και δάσκαλος στην Κεφαλονιά. Έζησε στις αρχές του 18ου αι. Μετέφρασε γαλλική επιστημονική μελέτη με τον τίτλο Περί φύσεως, που βρίσκεται στο τμήμα χειρογράφων της Εθνικής Βιβλιοθήκης.

5. Σπυρίδων (;1775 – ;). Νομικός και πολιτικός. Χρημάτισε δικαστής, βουλευτής, γερουσιαστής και πρόεδρος της γερουσίας στην Ιόνιο Πολιτεία.

6. Ανδρέας (1790 – 1834). Νομομαθής και πολιτικός. Σπούδασε νομικά στο πανεπιστήμιο της Μπολόνια και στη Γαλλία και, όταν ξαναγύρισε στην πατρίδα του, διορίστηκε από τον αρμοστή σερ Άνταμς μέλος συντακτικής επιτροπής για την εκπόνηση νομοσχεδίων του αστικού, εμπορικού και ναυτικού κώδικα. Χρημάτισε ακόμα μέλος του συμβουλίου Επτανήσου (1826) και ύπαρχος Κεφαλονιάς (1834).

7. Γεράσιμος (Κεφαλονιά 1785 – Θήβα 1829). Αγωνιστής του 1821 και φιλικός. Εμποροπλοίαρχος, ο Φ. διέθεσε 3 πλοία του για την Ελληνική Επανάσταση και στρατολόγησε με δικές του δαπάνες σώμα Κεφαλονιτών. Πήρε μέρος σε πολλές μάχες στην Πελοπόννησο και στη Στερεά Ελλάδα (Μεσολόγγι, Αθήνα κλπ.). Το 1824 έγινε στρατηγός από την προσωρινή κυβέρνηση και πέθανε ως διοικητής πυροβολικού.